Şizofreni, kişinin gerçeklik algısında ciddi bozulmaların görüldüğü; algılama, düşünce, duygudurum ve davranışlarda ciddi bozulmalar yaratan kronik seyirli psikiyatrik bir bozukluktur. Genellikle ergenlik ya da genç yetişkinlik döneminde başlar ve yaşam boyu sürebilir. Nadir de olsa çocukluk döneminde de başlayabilir. Bu bozukluk sadece “duyuların karışması” ya da “gerçek dışı düşünceler” ile sınırlı değildir; bireyin günlük yaşam becerilerini, ilişkilerini ve işlevselliğini derinden etkiler.
İçindekiler
Şizofreninin en belirgin özellikleri arasında sanrılar (delüzyonlar, hezeyanlar) ve varsanılar (halüsinasyonlar) yer alır. Sanrılar, gerçeğe uymayan ve mantıklı bir tartışma ile değiştirilemeyen düşüncelerdir. Örneğin, kişi biri tarafından izlendiğini, birinden zarar göreceğini ya da özel güçlere sahip olduğunu düşünebilir. Varsanılar ise gerçek dışı duyumlar anlamına gelir; en sık sesler duyma şeklinde olan işitsel varsanılar görülür. Bu sesler kişiyi yönlendirebilir, eleştirebilir ya da tehdit edebilir. Ancak kimi zaman uğultu, haykırma ya da gülme gibi farklı şekillerde de olabilir.
Düşünce bozuklukları, şizofrenide oldukça yaygındır. Kişi konuşurken konudan konuya atlayabilir, mantık zinciri kopuk olabilir ya da anlaşılması zor ifadeler kullanabilir. Davranışlarda gariplik, özbakımda azalma, sosyal geri çekilme, donuk yüz ifadesi, duygusal ifadelerde kısıtlılık, anlamsız duygusal ifadeler, girişkenlikte azalma, haz almama ve motivasyon kaybı da diğer önemli belirtilerdendir.
Şizofreni belirtileri pozitif (gerçekte olmayan şeylerin var gibi hissedilmesi), negatif (duygu, düşünce ve davranışlarda azalma) ve bilişsel belirtiler olarak üç grupta incelenir. Her bireyde bu belirtiler farklı yoğunlukta ortaya çıkabilir.
Diğer Psikotik Bozukluklar ve Şizofreni
Psikotik bozukluklar, bireyin gerçeklik algısında ciddi sapmaların yaşandığı ve günlük yaşam işlevlerinin bozulduğu psikiyatrik durumlar bütünüdür. Şizofreni bu grupta yer alsa da psikoz yalnızca şizofreniye özgü bir durum değildir. Farklı psikotik bozukluk türleri, belirtileri ve süreleri açısından şizofreniden ayrılır.
Kısa Psikotik Bozukluk, genellikle yoğun stres ya da travmatik bir olay sonrası ortaya çıkan, kısa süreli (bir günden bir aya kadar sürebilen) psikotik belirtilerle karakterizedir. Bu durumda kişi gerçeklikle bağını kısa bir süreliğine kaybederken sonrasında tamamen normale dönebilir.
Şizoafektif Bozukluk, şizofreni ve duygudurum bozukluklarının (örneğin depresyon ya da bipolar bozukluk) belirtilerini bir arada barındırır. Bu bozuklukta hem psikotik semptomlar hem de belirgin duygudurum dalgalanmaları (manik ya da depresif dönemler) görülür. Duygudurum belirtilerinin gerilemesine rağmen psikotik bulguların devam etmesi bu tanıyı akla getirir.
Sanrılı Bozukluk, kişinin belirli bir sanrıya yoğun şekilde inanmasıyla tanımlanır. Bu sanrılar genellikle paranoid içerikli ve şizofreniden farklı olarak oldukça düzenli ve inandırıcıdır (kıskançlık, kötülük görme vb.). Ancak kişi genel işlevselliğini büyük ölçüde sürdürebilir.
Madde ya da belli ilaçların kullanımına, yüksek miktarda alınmasına ya da yoksunluğuna bağlı olarak psikoz tablosu ortaya çıkabilir. Bu durum diğer psikotik durumlardan madde ve ilaç kullanımı ile bulguların ortaya çıkışı arasındaki ilişki, varsanıların çeşidi, prodromal sürecin olmaması gibi faktörlerle uzmanlar tarafından ayırt edilebilir.
Şizofreni, genellikle daha uzun süreli, kalıcı ve kapsamlı işlev bozukluklarıyla seyrederken, diğer psikotik bozukluklar bazı durumlarda geçici ve daha az yaygın olabilir. Tanının netleştirilmesi için ayrıntılı klinik değerlendirme ve süreklilik gösteren izlem süreci gereklidir.
Şizofreni ve Psikozun Günlük Yaşama Etkileri
Şizofreni ve psikotik bozukluklar, bireyin yalnızca ruhsal sağlığını değil, aynı zamanda sosyal yaşamını, ilişkilerini ve bağımsızlığını da etkiler. Belirtiler şiddetli olduğunda kişi, gerçek dünyayla olan bağını kaybedebilir ve çevresiyle sağlıklı bir ilişki kurmakta zorlanabilir. Bu durum bireyin günlük yaşam işlevlerini sürdüremez hale gelmesine neden olabilir.
Özellikle varsanılar ve sanrılar, bireyin çevreyle kurduğu ilişkiyi bozar. Kişi duyduğu sesler ya da inandığı düşünceler nedeniyle korku, öfke veya şüpheyle hareket edebilir. Bu da sosyal ilişkilerde mesafe yaratır, arkadaşlık ilişkileri zayıflar ve kişinin yanlızlaşmasına neden olabilir. Zamanla sosyal geri çekilme kronik hale gelebilir.
Negatif belirtiler olan duygusal donukluk, içe kapanma ve motivasyon kaybı, kişinin günlük yaşamına daha sessiz ama kalıcı etkiler yapar. Birey kişisel bakımını ihmal edebilir, çalışmakta ya da eğitimine devam etmekte zorlanabilir. Basit görevleri dahi yerine getirmekte zorlanabilir.
Bu bozukluklar sadece bireyi değil, ailesini ve çevresini de etkiler. Yakın çevre, bireyin davranışlarını anlamakta güçlük çekebilir ve yoğun stres altında kalabilir. Bu nedenle sadece bireyin değil, ailesinin de tanıyla ilgili bilgilendirilmesi ve desteklenmesi tedavi sürecinin önemli bir parçasıdır.
Şizofreni ve Psikotik Bozuklukların Tedavi Süreci
Şizofreni ve psikotik bozuklukların tedavisi, bireyin psikiyatrik durumuna, belirtilerin şiddetine ve süresine göre planlanır. Bu süreç çok yönlüdür ve ilaç tedavisiyle birlikte psikoterapi, rehabilitasyon ve aile desteğini de içerir. Amaç yalnızca semptomları azaltmak değil; bireyin toplum içinde bağımsız, üretken ve dengeli bir yaşam sürdürebilmesini sağlamaktır.
İlaç tedavisi, bu bozuklukların tedavisinde temel yaklaşımdır. Antipsikotik ilaçlar, özellikle varsanılar ve sanrılar gibi psikotik belirtileri azaltmada etkilidir. Yeni nesil antipsikotikler, daha güvenli yan etki profilleri ile uzun süreli tedavide öncelikle tercih edilir. Bazı durumlarda duygudurum düzenleyici ya da anksiyolitik ilaçlar da tedaviye eklenebilir. Bazı durumlarda yataklı tedavilerden yararlanılabilir.
Psikoeğitim, bireyin hastalığını anlamasına ve tedaviye uyum göstermesine katkı sağlar. Bu eğitimler, hastalığın tetikleyicilerini tanıma, erken uyarı işaretlerini fark etme ve stresle başa çıkma becerilerini içerir.
Bireysel psikoterapiler, genellikle destekleyici yaklaşım temelinde yürütülür. Gerçeklik testi, günlük yaşam becerileri kazandırma ve sosyal etkileşim çalışmaları ön plandadır. Şizofrenide bilişsel davranışçı terapi, sanrılarla baş etme ve düşünceyi yeniden yapılandırma açısından etkili olabilir.
Toplumsal uyum çalışmaları, okulda destek eğitim programlarının uygulanması kişinin günlük yaşam becerilerini sürdürmesi için önemlidir. Rehberli iş programları, destekli yaşam merkezleri ve sosyal beceri grupları, bireyin topluma yeniden entegrasyonuna yardımcı olur.
Şizofreni çocuklarda erişkinlere göre daha nadir görülse de hastalığın kronik doğası gereği tanı ve tedavisi zorlu ve karmaşık olabilir. Ailenin eğitimi ve desteğinin sağlanması tedavide önemli bir noktadır.Erken teşhis, iyi bir tedavi ve düzenli takip ile birey; sosyal becerilerini yeniden kazanabilir, hayatını yapılandırabilir ve üretken olabilir. Günlük yaşama uyum süreci sabır, anlayış ve uygun psikososyal destekle mümkün hale gelir.
